Ο ανορθολογισμός του ΠΑΣΟΚ και η αναβαλλόμενη συμβολική πατροκτονία

του Χαρίδημου Τσούκα *

Τα ορθολογικά κόμματα, αυτά δηλαδή που λειτουργούν ετερο-αναφορικά, ερειδόμενα σε έλλογες καθολικές αξίες και όχι σε εμπρόσωπες ή πατρογονικές συμπεριφορές, αναστοχάζονται τις αποτυχίες τους, υιοθετούν μια ριζοσπαστικά νέα αφήγηση για τη συνολική τους πορεία και, φυσικά, επιλέγουν εκείνες τις ηγετικές ομάδες που θα αρθρώσουν τη νέα πολιτική γλώσσα και διαθέτουν το απαραίτητο ηθικοπολιτικό κύρος να εκφέρουν τη νέα αφήγηση. 

Τα ανορθολογικά κόμματα, αυτά δηλαδή που λειτουργούν αυτο-αναφορικά, ερειδόμενα σε επιμεριστικές πρακτικές πελατειακού-αυτοεξυπηρετικού χαρακτήρα, προσποιούνται ότι αυτο-αναλύονται, συγκαλύπτουν επιδέξια τα σκοτεινά σημεία του παρελθόντος τους, αρθρώνουν θραυσματικό λόγο, και ανακυκλώνουν τις ηγετικές τους ομάδες. Το ένστικτο της επιβίωσης τα ωθεί, βέβαια, να μην αγνοήσουν εντελώς την αναγκαιότητα της ανανέωσης, αρκεί αυτή να μη θίγει το βαθιά εμπεδωμένο μοντέλο λειτουργίας. Κυριαρχεί η φαντασίωση ότι η επιστροφή στο παλαιό ένδοξο παρελθόν («ένα νέο 1974», Σημίτης) είναι θέμα χρόνου και προσπάθειας. Αναδιατάσσουν τα έπιπλα, προσποιούνται ότι αλλάζουν, και φαντασιώνονται το καινούριο ως μια μεταγενέστερη εκδοχή του παλαιού - όλα αυτά για να μην αλλάξουν βαθιά.

Στο πρόσφατο Συμπόσιο του ΙΣΤΑΜΕ για την επέτειο των 39ων γενεθλίων του ΠΑΣΟΚ διατυπώθηκαν ψήγματα αυτοκριτικής, αλλά μέσα σε ευρύτερα συμφραζόμενα γνώριμης αυτοδικαίωσης («ήμασταν πάντοτε η παράταξη της ευθύνης», Βενιζέλος). Η όποια αυτοεξέταση διατυπώθηκε περισσότερο ως επιμέρους παραχώρηση στο γενικότερο κλίμα απαξίωσης του κόμματος και λιγότερο ως προσπάθεια συνολικής, όσο και γενναίας, αυτοκριτικής αφήγησης. Η τελευταία θεωρείται, ανορθολογικά, «αυτομαστίγωμα» (!) και έλλειψη κομματικού πατριωτισμού!

Όλοι είπαν επιμέρους αλήθειες και όλοι απέκρυψαν τις ιδιαίτερες ευθύνες τους. Ουδείς κατέδειξε τη μεγάλη εικόνα. Αν την έδειχναν θα έπρεπε να τοποθετήσουν τον εαυτό τους στο χάρτη, άρα να προβούν σε τολμηρή αυτοκριτική. Δεν είναι εύκολο…

Ο Σημίτης επέκρινε κυρίως την παράλειψη του ΠΑΣΟΚ να δει το επερχόμενο «τσουνάμι της κρίσης» το 2008 και την εμμονή του κόμματος σε λαϊκιστική πλειοδοσία. Ο Παπανδρέου υπεράσπισε την επιλογή του να προσφύγει σε διεθνή δανεισμό το 2010. Και ο Βενιζέλος εξήγησε γιατί, ένα υπεύθυνο κόμμα, όφειλε, το 2012, να ενδιαφερθεί κυρίως για τη σωτηρία της χώρας.

Όλα τούτα είναι σωστές, επιμέρους επισημάνσεις. Αποκρύπτουν όμως τη μεγάλη εικόνα – τη βαθύτερη παθολογία του ΠΑΣΟΚ. Ποια είναι αυτή;

Πρώτον, η λαϊκιστική πλειοδοσία του 2009 («λεφτά υπάρχουν», Παπανδρέου) δεν ήταν ένα συγκυριακό φαινόμενο, απότοκο απλώς του καιροσκοπισμού ενός ανεπαρκούς ηγέτη, αλλά εγγενές παράγωγο του λαϊκισμού που συγκροτεί ιστορικά την πασοκική πολιτική κουλτούρα.

Δεύτερον, ο (εγνωσμένα ανεπαρκής) ηγέτης που χειρίστηκε τη χρεοκοπία από το 2009 μέχρι το 2011, εξελέγη αρχηγός, κυρίως γιατί ήταν ο γιός του ιδρυτή του κόμματος – ένα ανορθολογικό κριτήριο επιλογής. Τα αποτελέσματα τα είδαμε…

Τρίτον, ο κρατισμός, το πελατειακό σύστημα, η κομματική χειραγώγηση των θεσμών και η διαφθορά (συμπεριλαμβανομένου του παράνομου χρήματος από εταιρίες που συναλλάσσονταν με το δημόσιο στα κομματικά ταμεία), όλα αυτά, δηλαδή, που γονάτισαν τη χώρα, δεν παρήχθησαν μεν πρωτογενώς (καθ’ ολοκληρίαν τουλάχιστον) από το ΠΑΣΟΚ, αλλά ενθαρρύνθηκαν, τελειοποιήθηκαν και, κυρίως, απέκτησαν ιδεολογικό επίχρισμα (άρα κατέστησαν περισσότερο ανθεκτικά) από το κόμμα του «πράσινου ήλιου». Γι αυτά ουδείς από τους ηγέτες του ΠΑΣΟΚ είπε τίποτε.

Η ιερή αγελάδα του ΠΑΣΟΚ είναι, φυσικά, ο γεννήτωρ του, ο Ανδρέας Παπανδρέου – ο χαρισματικός πολιτικός που δημιούργησε μεν τη σύγχρονη κεντροαριστερά (το επίτευγμα είναι σημαντικό, δεν το παραγνωρίζω), αλλά την εμπότισε συγχρόνως με αντιθεσμικό αρχηγισμό, πολωτική αντίληψη, ιδιοκτησιακή αντίληψη των θεσμών, και ιδεολογικοποιημένο λαϊκισμό. Το ΠΑΣΟΚ θα ανανεωθεί πραγματικά στο μέτρο που θα απαλλαγεί από τις φαντασιώσεις του και, κυρίως, το πνεύμα του γενάρχη του – στο μέτρο, δηλαδή, που θα καταφέρει να διαπράξει συμβολική πατροκτονία.

Όπως συχνά συμβαίνει με τους ιδρυτές οργανισμών, ο συμβολικός θάνατος του πατέρα απελευθερώνει. Δεν επιχειρήθηκε ποτέ στο ΠΑΣΟΚ, αμφιβάλλω αν θα επιχειρηθεί τώρα. Οι κατά καιρούς ηγετικές του ομάδες είναι, εν πολλοίς, ανακυκλωμένα υλικά του παπανδρεϊκού παρελθόντος, ψυχικά ανίκανες για ένα τόσο τολμηρό εγχείρημα. Η ανασυγκρότηση της κεντροαριστεράς σε συνθήκες οικονομικής καταστροφής είναι ένα πολύ πιο δύσκολο εγχείρημα απ’ όσο φαντάζονται οι κομματικοί γραφειοκράτες και οι συνοδοιπόροι τους.

* Καθηγητής Στρατηγικής Διοίκησης στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και Διακεκριμένος Ερευνητής Καθηγητής Οργανωσιακών Σπουδών στο University of Warwick, Βρετανία.