 |
| Η μονή Βλατάδων |
Κ.Ν.Μ.Καζαμιάκης*
Η Ιστορία της Τέχνης είναι εκείνη η οποία ορίζει σ` ένα αντικείμενο τη θέση και το ρόλο του στο Σύμπαν της Τέχνης. Κώστας Αξελός «Το παιχνίδι του Κόσμου», εκδ. ΕΣΤΙΑ, 2018, σ. 469.
Οι Βυζαντινές εικόνες από την Θεσσαλονίκη παρουσιάστηκαν( 1-10-2018 έως 31-3-2019) στην Ιερά Μονή Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη. Μέχρι την 31 Οκτωβρίου 2019 εκτέθηκαν στο Βυζαντινό Χριστιανικό Μουσείο, στην Αθήνα και μετά ταξιδεύουν στη Νέα Υόρκη, την Κύπρο κ.α.
Η Δυναστεία των Παλαιολόγων βασίλεψε στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία από το 1261 μέχρι την άλωση , το 1453, σχεδόν δύο αιώνες. Οι Παλαιολόγοι ανέκτησαν την Πρωτεύουσα και προσπάθησαν να ανασυστήσουν την Αυτοκρατορία. Όμως οι περασμένες δόξες του Βυζαντίου δεν επανήλθαν ποτέ.
Η τέχνη και η αρχιτεκτονική γνώρισαν την τελευταία τους άνθηση. Αναζητήσεις μορφολογικές, χρωματικές, έρευνες και εφαρμογές νέων τρόπων καλλιτεχνικής έκφρασης, εκλεπτύνσεις, προσέγγιση στην ανθρώπινη κλίμακα, υποβολή, μυστικισμός, πολλαπλότητα αλλά με ενότητα στη σύνθεση, μεγαλειώδεις αγιογραφικές συνθέσεις και ψηφιδωτά χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική και την τέχνη της παλαιολόγειας περιόδου. ( Το « Βυζαντινό Μπαρόκ» κατά τον Παναγιώτη Μιχελή.).
Στη «συμβασιλεύουσα» Θεσσαλονίκη κατά την παλαιολόγεια περίοδο υπάρχει μια γενική πολιτιστική άνθηση που οφείλεται, εν μέρει, και στην αξιόλογη οικονομική άνοδο. Η πόλη είναι το σημαντικότερο καλλιτεχνικό κέντρο, μετά την Κωνσταντινούπολη, μέσα στον συρρικνωμένο Βυζαντινό κόσμο. Σπουδαία μνημεία αρχιτεκτονικής στην Θεσσαλονίκη κτίζονται στην παλαιολόγεια περίοδο. Είναι υψηλής τέχνης και τεχνικής τόσο που πολλοί ερευνητές μιλούν για Μακεδονική σχολή.
Αναφέρω μερικά από τα περίφημα μνημεία της Θεσσαλονίκης αυτής της σπουδαίας εποχής για την πόλη: Άγιοι Απόστολοι με τους πέντε τρούλλους, Αγία Αικατερίνη, Προφήτης Ηλίας( μέγας δωρητής ο Μακάριος Χούμνος), καθολικό Ιεράς Μονής Βλατάδων, Ναός Σωτήρος, στην Εγνατίας απέναντι από την Αψίδα του Γαλερίου( Καμάρα), Άγιος Νικόλαος Ορφανός με μοναδικές , διαφωτιστικές και ιδιαίτερα διδακτικές τοιχογραφίες σε σχέση με σημασία του αγιογραφικού διακόσμου στη βυζαντινή εκκλησία. Οι υψηλής τέχνης και αισθητικής τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη είναι παράδειγμα για την απόλυτη αίσθηση ψυχικής πλήρωσης και καλλιτεχνικής- θρησκευτικής αρτιότητας σε εσωτερικό εκκλησίας.
«Η έκθεση αναδεικνύει ορισμένα από τα λαμπρότερα δείγματα εργαστηρίων αγιογραφίας που αναπτύχθηκαν στη Θεσσαλονίκη από τον 12ο ως τον 15ο αιώνα και τη διαρκή σχέση που είχαν με τα εργαστήρια της Κωνσταντινουπόλεως και του Αγίου Όρους». Αικατερίνη Δελαπόρτα, διευθύντρια του Β-Χ-Μουσείου.
Η έκθεση έχει Θεομητορικό κυρίως περιεχόμενο( με πολλές εικόνες της Παναγίας) αλλά και Χριστολογικό( Παντοκράτωρ, Σταύρωση,..).
Η Παναγία Οδηγήτρια είναι ο πλέον διαδεδομένος αγιογραφικός τύπος της Θεοτόκου. Η επωνυμία έχει να κάνει με τη Ιερά Μονή Οδηγών Κωνσταντινούπολης αλλά με την ίδια την Θεοτόκο που Οδηγεί τα πρώτα βήματα του Χριστού.
Καμιά από τις εικόνες δεν είναι υπογεγραμμένη. Ο πρώτος που υπέγραφε τα έργα του ήταν ο περίφημος κρητικός αγιογράφος Άγγελος Ακοτάντος στις αρχές του 15ου αι., από τους θεμελιωτές της Κρητικής Σχολής η οποία υπήρξε η απόλυτα πιστή ακόλουθος της ύστερης βυζαντινής τέχνης διότι πλείστοι Κωνσταντινουπολίτες καλλιτέχνες κατέφυγαν στην (σχετικά) ελεύθερη Κρήτη της κρητοβενετικής εποχής δημιουργώντας εργαστήρια, κυρίως στον Χάνδακα( Ηράκλειο) αλλά και αλλού. Οι καλλιτέχνες από την Πόλη βρίσκουν ιδανικές συνθήκες για την εργασία τους αλλά και τη διδασκαλία νέων καλλιτεχνών. Ένας από του πρωτοπόρους Κρητικούς καλλιτέχνες ήταν ο Άγγελος Ακοτάντος.
«Ο Αγγελος υπογράφει τα έργα του, γιατί έχει συνείδηση της ποιότητας του έργου του, ενώ ταυτόχρονα μας εισάγει σε μια άλλη συνήθεια, την οποία υιοθετούν ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Μιχαήλ Δαμασκηνός κ.α., Υπέγραφε τα έργα του με το όνομα «Χειρ Αγγέλου»· θεωρείται ως ο πρώτος βυζαντινός ζωγράφος που έκανε κάτι τέτοιο. Άγγελος Δεληβοριάς( 1937-2018)
Στο Β-Χ-Μουσείο εκτέθηκαν 20 εικόνες. Από τις 20 αυτές εικόνες οι 8 είναι αμφίγραπτες και όλες είναι ζωγραφισμένες σε ξύλο με αυγοτέμπερα.
Σχεδόν όλες οι εικόνες που εκτίθενται στο Β-Χ-Μουσείο ανήκουν στην παλαιολόγεια περίοδο και έχουν δημιουργηθεί σε εργαστήρια της Θεσσαλονίκης. Η υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα όλων των εικόνων είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης στη Θεσσαλονίκη κατά την παλαιολόγεια περίοδο. Η τέχνη των εικόνων της Θεσσαλονίκης είναι παραπλήσια της αντίστοιχης παλαιολόγειας της Κωνσταντινούπολης.
Το 1922 οι πρόσφυγες της Ραιδεστού έφεραν μαζί τους την Παναγία την Ρευματοκρατόρισσα και την απίθωσαν ευλαβικά σε προσκυνητάρι στην Αχειροποίητο Θεσσαλονίκης. Την έλεγαν Ρευματοκρατόρισσα γιατί η Παναγία είχε σώσει την πόλη τους προκαλώντας δυνατή καταιγίδα με ισχυρά ρεύματα που παρέσυραν τους εισβολείς σε κάποια πολιορκία της πόλεως.
Στη μισοβυθισμένη μες στα χώματα Αχειροποίητο, σε μια γωνιά του νάρθηκα, βρίσκεται σχεδόν παραπεταμένη η Παναγία η Ρευματοκρατόρισσα.,,Πολλές ιστορίες, πολλά ανέκδοτα και μυστικά, θα πρέπει να ξέρει για τους προγόνους μου. Αιώνες την προσκυνούσαν και την εμπιστεύονταν στην πατρίδα. Εκεί, ήταν αρχόντισσα, είχε παλάτι δικό της, αυτοκρατορικό. Εδώ, μόλις και της επιτρέπουν να κουρνιάζει σ’ αυτόν το νάρθηκα.
Τη Ρευματοκρατόρισσα τη φέραν οι παππούληδες μου από μια πολιτεία της Προποντίδας. Την άρπαξαν μια Κυριακή πρωί και φύγαν πάνω στ’ άλογα.,,,Σε δυο τρεις μέρες, τραβώντας συνεχώς κατά τα δυτικά, έφτασαν στον Έβρο και διάβηκαν σα λιτανεία το ρεύμα. Η Ρευματοκρατόρισσα συγκράτησε και πάλι το πολύ νερό.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργου Ιωάννου (1927-1985), «Η σαρκοφάγος» ,1971.
Οι αμφίγραπτες( ή αμφιπρόσωπες ή αμφίπλευρες) εικόνες είναι κυρίως εικόνες μεγάλου μεγέθους τις οποίες χρησιμοποιούσαν στις λιτανείες( λέγονται και λιτανευτικές εικόνες). Οι πιστοί έβλεπαν στις πομπές αυτές και τις δύο όψεις της εικόνας. Οι περισσότερες λιτανευτικές εικόνες διασώζουν στο μέσον της κάτω πλευρά την εντορμίαν στην οποία προσαρμοζόταν το άνω μέρος του κονταριού που κρατούσε ψηλά την εικόνα κατά την διάρκεια της λιτανείας.
Λιτανεία είναι η περιφορά ιερών εικόνων και συμβόλων. Η λιτανεία γίνεται με συμμετοχή των ενοριτών. Μεγάλες λιτανείες στην Ελλάδα είναι η περιφορά του Επιταφίου την Μεγάλη Παρασκευή , οι περιφορές εικόνων της Θεοτόκου τον Δεκαπενταύγουστο,.. Η λιτανεία ως θρησκευτική τελετουργία κατάγεται από την αρχαία ελληνική πομπή ( Παναθήναια, Ελευσίνια,..).
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1296 - 14 Νοεμβρίου 1359) ήταν φιλόσοφος, θεολόγος, μοναχός στο Άγιο Όρος και Αρχιεπίσκοπος της Θεσσαλονίκης. Έζησε στην παλαιολόγεια εποχή και επηρέασε την τέχνη στην Θεσσαλονίκη με την περί φωτός διδασκαλία του.
Οι εικόνες που εκτέθηκαν στο Βυζαντινό Χριστιανικό Μουσείο.
20 φορητές εικόνες μεγάλου μεγέθους εκ των οποίων 8 αμφίγραπτες. Άρα 28 αγιογραφίες συνολικά.
1.Παναγία Δεξιοκρατούσα. 12ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, 0.90x 0.57μ. Σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.
2-3. Αμφιπρόσωπη. 0.97x 064μ. Α όψη: Ευαγγελισμός, Ετοιμασία του Θρόνου, Αρχάγγελοι, Κοίμησις της Θεοτόκου, 14ος αι. Ένθετη εικόνα στο κέντρο της συνθέσεως με την Παναγία Οδηγήτρια του 13ου αι. Β όψη: Παναγία Βρεφοκρατούσα, σε θρόνο, πλαισιωμένη με δύο Αρχαγγέλους, 18ος αι. . Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.
4.Παναγία Δεομένη, 14ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, 0.56x 0.32μ. Από τον Ιερό Ναό Υπαπαντής Θεσσαλονίκης. Β-Χ-Μουσείο.
5.Παναγία Οδηγήτρια Δεξιοκρατούσα, 14ος αι. 1.21x 0.94 μ, Αυγοτέμπερα σε ξύλο, με την επιγραφή: « Η Ελπίς των Απελπισμένων» με κόκκινα κεφαλαία γράμματα. Από τον Ιερό Ναό της Παναγίας Αχειροποιήτου Θεσσαλονίκης.
6.Παναγία Οδηγήτρια, 14ος αι. 0.90x 071 μ. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Η επιγραφή με χρυσά γράμματα: ἐν κροσσωτοῖς χρυσοῖς περιβεβλημένη, πεποικιλμένη( Ψαλμός 44, 14). Σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.
7.Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και ο Άγιος Δημήτριος. Οι δύο Θεσσαλονικείς άγιοι. 18ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.
8.Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, 15ος αι. 0,64x 0.39 μ., . Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Λαγυνά, Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου. Το ειλητάριο που κρατά ο Άγιος γράφει: ΔΕΥΤΕ ΤΕΚΝΑ ΑΚΟΥΣΑΤΕ ΜΟΥ ΦΟΒΟΝ ΚΥΡΙΟΥ ΔΙΔΑΞΩ ΥΜΑΣ( Ψαλμός 33, 12)
9-10.Αμφιπρόσωπη. 1.03 x 0.67 μ. Αυγοτέμπερα σε ξύλο. Α όψη: Παναγία Οδηγήτρια, 14ος αι. Β όψη: Οι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος, 14ος αι. Σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.
11. Άγιος Δημήτριος, 14ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, 0.94x 0.72μ. Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου, Κολυνδρός Πιερίας.
12-13.Αμφιπρόσωπη. Α όψη: Οι τρεις Ιεράρχες. Β όψη: : Παναγία Οδηγήτρια, 14ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Θεσσαλονίκης.
14.Φιλοξενία του Αβραάμ ή Αγία Τριάδα.15ος αι. 0.66x 045μ. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.
15.Αρχάγγελος Γαβριήλ, 13ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, 1.00 x 0.71 μ.Σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.
16-17. Αμφιπρόσωπη. Α όψη: Χριστός Παντοκράτωρ, 14ος αι. Β όψη: : Παναγία Οδηγήτρια, 16ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου, Κολυνδρός Πιερίας.
18-19. Αμφιπρόσωπη. Α όψη: Χριστός Παντοκράτωρ με Αρχαγγέλους και Αγίους με ένθετη εικόνα στο κέντρο της συνθέσεως , 15ος αι. Β όψη: Σταύρωση, 15ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.
20-21. Αμφιπρόσωπη. Α όψη: Παναγία Οδηγήτρια, 14ος αι. Β όψη: Σταύρωση 14ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Β-Χ-Μουσείο με προέλευση από την Θεσσαλονίκη. Σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.
22.Εικόνα αφηγηματική με 6 παραστάσεις, 14ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, 0.51 x0.41μ. ( Μυστικός Δείπνος, Νιπτήρ, Προσευχή στο Όρος των Ελαιών, Προδοσία Ιούδα, Μαστίγωση, Άνοδος στο Γολγοθά). Η εικόνα είναι εξαίρετο δείγμα της παλαιολόγειας τέχνης και μικρογραφίας με έντονα χρώματα, μπλέ κοβαλτίου, κόκκινο κιννάβαρι, φωτεινά πράσινα,..Ο ανώνυμος αγιογράφος διέθετε μέγιστη μικρογραφική ικανότητα. Εδώ βλέπουμε τολμηρές χρωματικές συνθέσεις ( πράσινα, κόκκινα) που τόλμησαν, 6 αιώνες μετά, οι Ιμπρεσιονιστές, κατά τον 19ο αι. Σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.
23-24. Αμφιπρόσωπη. Α όψη: Χριστός Παντοκράτωρ, 14ος αι. 1.00x 0.77μ. Β όψη: Χριστός Παντοκράτωρ, 14ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Συλλογή Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας.
25-26. Αμφιπρόσωπη. Α όψη: Παναγία Οδηγήτρια « Ρευματοκρατούσα ή Ρευματοκρατόρισσα ή Ρεματοκρατούσα», 17ος αι. 1.07 x 0.77μ. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Β όψη: Σταύρωση 15ος αι. Από τον Ιερό Ναό της Παναγίας Αχειροποιήτου Θεσσαλονίκης.
27. Άγιος Γεώργιος, 14ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, 0.92x 0.52 μ. Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου, Κολυνδρός Πιερίας.
28. Παναγία « Η Μεσίτρια», 14ος αι. 1.21x 0.66 μ. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, Ιερός Ναός Παναγίας Λαοδηγήτριας, Θεσσαλονίκη. Η επιγραφή Η ΜΕ-ΣΙΤΡΙΑ είναι γραμμένη με κόκκινο χρώμα ένθεν και εκείθεν της κεφαλής της Παναγίας.
* Αρχιτέκτων, Ιστορικός Αρχιτεκτονικής, Ιστορικός Τέχνης.
** Αφιερωμένο στη μνήμη των αγαπημένων μου πεθερικών Χαράλαμπου και Γιούλας Γαλάνη.