Όταν ο Λέων Τολστόι συνάντησε τον Μαξίμ Γκόρκι στο εξοχικό κτήμα του Γιάσναγια Πολιάνα το 1900, ήταν κάτι περισσότερο από μια απλή συνάντηση δύο μεγάλων συγγραφέων.
Αντιπροσώπευε τη συνένωση δύο διαφορετικών Ρωσιών και δύο διαφορετικών αιώνων. Επιστολές, φωτογραφίες και ντοκουμέντα της εποχής βγαίνουν σε διαδικτυακή δημοπρασία από τις 17 Νοεμβρίου μέχρι την 1η Δεκεμβρίου από τον οίκο Christie's. (Exiles and Idealists: A Private Collection of Russian Literary Manuscripts).
Σε ένα άγνωστο γράμμα σε έναν φίλο του, ο επαναστάτης νεαρός συγγραφέας περιγράφει την ημέρα που τον διασκέδασε ο μεγαλύτερος μυθιστοριογράφος του κόσμου και φωτογραφήθηκε μαζί του.
Ο Τολστόι ήταν τότε εβδομήντα ετών, ο Γκόρκι μόλις τριάντα δύο, και η σχέση τους εκείνη την εποχή θα μπορούσε να περιγραφεί ως «άβολη». Μιλώντας για τον Γκόρκι στον κοινό τους φίλο και συνάδελφο συγγραφέα Άντον Τσέχοφ, ο Τολστόι είπε: «Έχει μύτη σαν το ράμφος της πάπιας - και μόνο άτυχοι και κακομαθημένοι άνθρωποι την έχουν».
Ο Τσέχοφ υπέθεσε ότι αυτή η κακία είχε τις ρίζες της στην επαγγελματική ζήλια. Χάρη στη δημοτικότητα διηγημάτων όπως το «Τσελκά» και το «Η γριά Ιζεργκήλ», ο πρωτοεμφανιζόμενος Γκόρκι είχε καταφέρει να έχει πωλήσεις που συναγωνιζόταν μόνο ο σεβάσμιος Τολστόι.
Υπήρχαν, ωστόσο, περισσότερα στη σχέση του διδύμου απ' όσα πίστευε ο Τσέχοφ - όπως αποκαλύπτεται από μια επιστολή που θα δημοπρατηθεί, η οποία γράφτηκε από τον Γκόρκι μετά τη συνάντησή του με τον Τολστόι το 1900 και ήταν άγνωστη στους μελετητές πριν από αυτήν τη δημοπρασία.
Ο Τολστόι ήταν τότε εβδομήντα ετών, ο Γκόρκι μόλις τριάντα δύο, και η σχέση τους εκείνη την εποχή θα μπορούσε να περιγραφεί ως «άβολη». Μιλώντας για τον Γκόρκι στον κοινό τους φίλο και συνάδελφο συγγραφέα Άντον Τσέχοφ, ο Τολστόι είπε: «Έχει μύτη σαν το ράμφος της πάπιας - και μόνο άτυχοι και κακομαθημένοι άνθρωποι την έχουν».Γεννημένος στην πόλη Νίζνι Νόβγκοροντ το 1868, ο Αλεξέι Μαξίμοβιτς Πεσκόφ υιοθέτησε το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Γκόρκι (που σημαίνει «πικρός») για να αντικατοπτρίσει τον θυμό του για τα δεινά των φτωχών της Ρωσίας. Ήξερε τα πάντα για τη φτώχεια, έχοντας χάσει και τους δύο γονείς του μέχρι την ηλικία των 11 ετών και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σχολείο και να αναζητήσει την τύχη του κάνοντας όποια δουλειά έβρισκε.
Οι ιστορίες, τα παραμύθια κι η τρυφερή παρουσία της γιαγιάς του άσκησαν μεγάλη επίδραση πάνω του. Δούλεψε ως βοηθός υποδηματοποιού, βοηθός αγιογράφου, λαντζέρης σε καράβι, αχθοφόρος στην Οδησσό, νυχτοφύλακας σε ψαράδικο, φούρναρης, καθαριστής καμινάδων, εργάτης στα χωράφια. Ρακένδυτος, πεζός και πεινασμένος, γυρνά όλη τη Ρωσία, γνωρίζει τους ανθρώπους και τη δυστυχία τους για πάνω από 5 χρόνια, κάτι που ήταν εξίσου καθοριστικό για τη μετέπειτα λογοτεχνική αλλά και την πολιτική του πορεία.
Ο παππούς του συνήθιζε να τον χτυπάει βάναυσα και μετά τον θάνατο της γιαγιάς του το 1887 αυτοπυροβολήθηκε μ' ένα παλιό πιστόλι στο στήθος με τη σφαίρα να μένει στα πνευμόνια του για τα επόμενα σαράντα χρόνια.
Όταν ξεκίνησε να γράφει για βιοποριστικούς λόγους επιφυλλίδες σ' επαρχιακές εφημερίδες, εργαζόταν και στην εφημερίδα «Τιφλίς» του Καυκάσου κι ακόμα χρησιμοποιούσε το ψευδώνυμο «Jehudiel Khlamida», αλλά από κείνη τη χρονιά και μετά επιλέγει το «Γκόρκι». Τρία χρόνια μετά, γνωρίζεται με τον συγγραφέα Βλαντιμίρ Κορολένκο που του δημοσιεύει το διήγημα «Τσελκάς» και από τότε τα έργα του αρχίζουν να γνωρίζουν καταπληκτική επιτυχία.
Ο Γκόρκι σε φωτογραφία του 1898 με αφιέρωση στον Λεονίντ Αντρέεφ | courtesy Christie’s
Σύμφωνα με τον βιογράφο του, Ανρί Τρουαγιά, ο κύριος στόχος του Γκόρκι ως συγγραφέα ήταν «να καταγγείλει τα ελαττώματα της κοινωνίας». Έβλεπε την τσαρική Ρωσία ως ένα ντροπιαστικό μέρος, γεμάτο στερήσεις και παρακμή - και ήταν ο πρώτος Ρώσος συγγραφέας που αντιμετώπισε τη ζωή των κατώτερων τάξεων με αυθεντικότητα που γνώριζε από πρώτο χέρι.
Μέχρι την αλλαγή του αιώνα, είχε γίνει επίσης φίλος του Λένιν και έδινε τακτικά κεφάλαια στο Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα - την επαναστατική μαρξιστική κολεκτίβα από την οποία αργότερα θα αναδύονταν οι Μπολσεβίκοι.
Το φόντο της ζωής του ήταν άκρως αντίθετο με αυτό μέσα στο οποίο γεννήθηκε ο Τολστόι, ο γεννημένος το 1828, σε μια αριστοκρατική οικογένεια που είχε τις ρίζες της αιώνες πίσω, γιος μιας πριγκίπισσας και ενός κόμη. Πριν παντρευτεί τη Σοφία Αντρέγεβνα Μπερς, έζησε μια ζωή με γυναίκες, ποτό και τζόγο και οι χαρακτήρες των αριστουργημάτων του Πόλεμος και Ειρήνη και Άννα Καρένινα προέρχονταν κυρίως από τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας, όπως και ο ίδιος.
Ο Τολστόι κατάφερε να απεικονίσει με απαράμιλλο τρόπο τη ρωσική κοινωνία της εποχής του και τη ζωή της τσαρικής Ρωσίας του 19ου αιώνα και με την αναπαραστατική δύναμη της τέχνης του να δώσει εκπληκτικούς πίνακες από τη ζωή της τσαρικής Ρωσίας.
Αν και καταγόταν από πλούσια οικογένεια, αφοσιώθηκε με μεγάλη αγάπη στους μουζίκους, βοηθώντας τους και μελετώντας τη ζωή τους. Γεμάτος θρησκευτική έξαρση και δεμένος με τα προβλήματα της εποχής του, προσπάθησε να βρει γιατί υποφέρουν οι άνθρωποι και προσπάθησε να απελευθερώσει τον άνθρωπο και να αποκαταστήσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Ο Τσέχοφ στη Γιάλτα το 1900 | courtesy Christie’s
Η συνάντησή τους δείχνει και το φοβερό ρήγμα που υπήρχε στη χώρα τους. Ο Τολστόι, αριστοκρατικός χρονικογράφος της ιμπεριαλιστικής Ρωσίας του 19ου αιώνα, έρχεται πρόσωπο με πρόσωπο με τον επίδοξο επαναστάτη, τον Γκόρκι, συγγραφέα με ταπεινές ρίζες και ταπεινούς αναγνώστες, που θα ευθυγραμμιζόταν με την κομμουνιστική Ρωσία του 20ού αιώνα.
Η χρονιά που συναντήθηκαν είναι επίσης αξιοσημείωτη, στο κατώφλι της αλλαγής του αιώνα.
Είχαν ήδη συναντηθεί δύο φορές στο παρελθόν - τον Ιανουάριο και τον Μάιο του 1900, και τις δύο φορές στη Μόσχα. Η συνάντηση η οποία περιγράφεται στην επιστολή του Γκόρκι που απευθυνόταν στον φίλο του ζωγράφο Βίκτορ Βασνέτσοφ πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο και ήταν η τρίτη, στο κτήμα του Τολστόι.
«Μόλις πρόσφατα επισκέφτηκα τον Λεφ Νικολάγιεβιτς» γράφει. «Πέρασα όλη τη μέρα μαζί του. Ένας σπουδαίος άνθρωπος! Είναι 73 χρονών και πηδά πάνω από χαντάκια σαν κατσίκι, παλεύει σαν διάβολος με τις γροθιές του και σκέφτεται όλη την ώρα». Ο Τολστόι, παρά το προχωρημένο της ηλικίας του, ήταν ακόμα πολύ δραστήριος σωματικά και ψυχικά.
Ο Γκόρκι συνεχίζει λέγοντας ότι ο Τολστόι «χειρίζεται τον Θεό με έναν απλό και εύκολο τρόπο και τον ορίζει μάλλον χαλαρά. «Ο Θεός», δηλώνει, «είναι… αυτό που επιθυμώ».
Πορτρέτο του Τολστόι, 1901| courtesy Christie’s
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, ο Τολστόι θεωρούσε την άποψη της Ορθόδοξης Εκκλησίας για τον χριστιανισμό ψευδή. Στις αρχές της δεκαετίας του 1890, έγραψε ακόμη και τη δική του εκδοχή των Ευαγγελίων, σύμφωνα με την οποία ο Ιησούς δεν ήταν ο γιος του Θεού, αλλά ένας σοφός άνθρωπος που είχε φτάσει σε μια ουσιώδη περιγραφή της ζωής.
Ο Τολστόι εγκατέλειπε όλο και περισσότερο τη μυθοπλασία εκείνη την εποχή για να γράψει έργα σχετικά με τη θρησκεία, στα οποία εκφράζεται η ιδιότυπη θρησκευτικότητά του, όπως Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς (1884), Αφέντης και δούλος (1895), Τι πιστεύω, Τι να κάνουμε λοιπόν και την περίφημη πραγματεία του Τι είναι τέχνη;. Το 1901 η Εκκλησία της Ρωσίας τον αφόρισε.
Ο Γκόρκι γράφει στη συνέχεια ότι «γενικά μιλώντας, είναι πολύ πιο ευχάριστο να κοιτάς τον Λεβ Νικολάγιεβιτς παρά να τον ακούς». Αλλά παραδέχεται ότι «ο άσβεστος σχηματισμός ιδεών του -αν και αρκετά λανθασμένος μερικές φορές- εξακολουθεί να είναι πολύ ζωηρός και γενναίος: τόσο δελεαστικός όσο μια πηγή νερού».
Ο Γκόρκι προσθέτει ότι «όταν ο Τολστόι αρχίσει να μιλάει για την τέχνη και τη λογοτεχνία του, θα μπορούσα να ακούω ατελείωτα! Μου έδωσε τη σύνοψη του μυθιστορήματος που σχεδιάζει να γράψει - Πατήρ Σέργιος είναι ο τίτλος. Όχι μόνο μιλάει για αυτό, αλλά κυριολεκτικά το σμιλεύει, σου το ζωγραφίζει! Είναι όλα τόσο υπέροχα! Μπορείς να αγαπάς (τον Τολστόι) μέχρι τρέλας και ταυτόχρονα να τον αντιπαθείς πολύ, πάρα πολύ».
Αυτό είναι ένα περίεργο απόσπασμα, καθώς ο «Πατήρ Σέργιος» ήταν στην πραγματικότητα ένα διήγημα που ο Τολστόι είχε ολοκληρώσει (αν και δεν δημοσιεύτηκε) το 1898. Το έδειξε ως έργο σε εξέλιξη για να προσποιηθεί στον νεαρό αντίπαλό του ότι ήταν ικανός να συνθέσει μια ιστορία λίγο πολύ επιτόπου;
Η επιστολή στην οποία ο Γκόρκι γράφει για τη συνάντηση με τον Τολστόι, 1900 | courtesy Christie’s
Προσχέδιο για το τέλος του «Χατζή Μουράτ», περίπου 1896-1904 | courtesy Christie’s
Σε αυτή την αλληλογραφία υπερισχύει ο θαυμασμός και η αγάπη, παρά τις ιδεολογικές τους διαφορές. Στην επιστολή του προς τον Βασνέτσοφ, ο Γκόρκι δεν το λέει ρητά, αλλά φαίνεται ότι θαύμαζε την πρωτοτυπία σκέψης του Τολστόι, ακόμα κι αν δεν συμφωνούσε με μεγάλο μέρος του περιεχομένου της. Αποδεικνύεται ότι αυτοί οι δύο εκπρόσωποι των διαφορετικών Ρώσων είχαν περισσότερα κοινά από ό,τι ίσως και οι ίδιοι υποπτεύονταν. Και συναντήθηκαν πολλές φορές ακόμα μέχρι τον θάνατο του Τολστόι το 1910.
Το βιβλίο του Τολστόι του 1897 Τι είναι τέχνη; προσφέρει ένα καλό παράδειγμα. Εδώ, ο Τολστόι απέρριψε ένα τεράστιο μέρος του δυτικού πολιτισμικού κανόνα - από τον Σαίξπηρ μέχρι τον Βάγκνερ, καθώς και σχεδόν όλο το δικό του έργο. Υποστήριξε ότι η τέχνη δεν πρέπει να κρίνεται από την αισθητική, αλλά από το πόσο άμεσα και αυθεντικά επικοινωνεί με το συναίσθημα.
Ένα απόσπασμα δύο σελίδων από το χειρόγραφο του Τολστόι για αυτό το βιβλίο θα παρουσιαστεί και θα δημοπρατηθεί μαζί με άλλα λογοτεχνικά ντοκουμέντα της εποχής. Περιλαμβάνει περίπου το μισό του ένατου κεφαλαίου, στο οποίο ο συγγραφέας προωθεί τη θεωρία ότι η τέχνη γινόταν ολοένα και πιο φτωχή καθώς έπαψε να είναι θρησκευτική και το φάσμα των συναισθημάτων της περιορίστηκε δεόντως.
Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου