των ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΟΥΛΗΜΕΝΟΥ
και ΑΧΙΛΛΕΑ ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
Η Μικρασιατική Τραγωδία είχε αναμφισβήτητα τους δικούς της πρωταγωνιστές που σφράγισαν εκείνες τις στιγμές με τις πράξεις τους. Αρκετοί επέδειξαν απαράμιλλο ηρωισμό, σώζοντας αμέτρητες ψυχές από βέβαιο θάνατο, και στάθηκαν τυχεροί γιατί η προσφορά τους αναγνωρίστηκε και η μνήμη τους τιμάται έως σήμερα. Υπάρχουν ωστόσο και κάποιες περιπτώσεις που τις σκέπασε η αχλή της Ιστορίας διαστρεβλώνοντας τα πραγματικά γεγονότα, τις οποίες οφείλουμε να αποκαταστήσουμε μέσω της μελέτης των πηγών.
Ένα παράδειγμα είναι το ιαπωνικό εμπορικό πλοίο «Tokei Maru» (φωτ. 1), για το οποίο πολλά έχουν γραφτεί – μεταξύ άλλων, ότι ο φιλάνθρωπος καπετάνιος του, ονόματι Λου, έριξε στη θάλασσα όλο το φορτίο του από πανάκριβο μετάξι και δαντέλες για να παραλάβει αντί γι’ αυτό πρόσφυγες από τη Σμύρνη και να τους μεταφέρει στην Ελλάδα τον Σεπτέμβριο 1922. Ψάξαμε το θέμα, και να τι ανακαλύψαμε σκαλίζοντας μαρτυρίες από αυτόπτες και ειδήσεις στις εφημερίδες της εποχής (όλες οι ημερομηνίες είναι με το τότε ισχύον παλαιό ημερολόγιο, και όλα τα κείμενα έχουν μεταγραφεί στην καθομιλουμένη):
«… ένα ιαπωνικό φορτηγό, άγνωστο πώς, έφτασε για πρώτη φορά στο λιμάνι της Σμύρνης στις 22 Αυγούστου του 1922, όταν πια η είδηση της κατάρρευσης του μετώπου είχε πανικοβάλει τους κατοίκους της Σμύρνης και οι πρόσφυγες με τις αποσκευές τους είχαν πλημμυρίσει την προκυμαία από άκρη σε άκρη. Γέμισε αμέσως με επιβάτες που ακριβοπλήρωσαν τα ναύλα τους, μετέφερε το φορτίο του στη Μυτιλήνη, το αποβίβασε, και μετά τρεις μέρες, το βράδυ της Τετάρτης 24 Αυγούστου, να το πάλι και ξαναφάνηκε στη Σμύρνη. Σε διάστημα μιας μόνο ώρας γέμισε και πάλι με τον πανικόβλητο και τρομοκρατημένο κόσμο, και έφυγε για την Μυτιλήνη, τη Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά.» (Σπ. Κλαυδιανός, «Σκηνές φρίκης από την Μικρασιατική τραγωδία», Αθήνα 1930, σ. 176).
«2.200 πρόσφυγες έφθασαν από τη Σμύρνη – Με το ιαπωνικό “Τοκέι Μαρού” έφθασαν από τη Σμύρνη 1.600 πρόσφυγες. Επίσης με το αγγλικό ατμόπλοιο “Αμπάζια” έφθασαν από τη Σμύρνη 600 πρόσφυγες.» (εφημ. Έθνος, 26.8.1922).
«Οι στασιαστές του Αδραμυττίου – Με το ιαπωνικό ατμόπλοιο “Τοκέι Μαρού” μεταφέρθηκαν σήμερα [εννοεί στις 26.8] στον Πειραιά 25 Τούρκοι πρόκριτοι του Αδραμυττίου που κατηγορούνται για εσχάτη προδοσία.» (εφημ. Νέα Ημέρα, 27.8.1922).
Φαίνεται λοιπόν ότι ο καπετάνιος του «Τοκέι Μαρού», μεταξύ Μυτιλήνης και Θεσσαλονίκης, έκανε και μια στάση στο Αδραμύττι για να παραλάβει με το αζημίωτο όσους από τις τοπικές τουρκικές αρχές είχαν συνεργαστεί με τους Έλληνες και ήξεραν τι τους περίμενε αν έπεφταν στα χέρια των Κεμαλικών. Επιστρέφοντας μάλιστα στη Σμύρνη, για να μην κάνει τζάμπα τη διαδρομή, ήλπιζε να παραλάβει και επιβάτες για τη μαρτυρική πόλη, που την επόμενη κιόλας μέρα θα έπεφτε στα χέρια των Τούρκων (φωτό 2)
« [Το ιαπωνικό φορτηγό] ξαναγύρισε την επομένη της εισόδου των Τούρκων στη Σμύρνη, Κυριακή πρωί [28.8.1922], για να παραλάβει νέα πλήθη κόσμου. Ο Ιάπωνας πλοίαρχος και ο άγνωστος πράκτορας του ιαπωνικού φαίνεται πως βρήκαν επικερδές το πείραμα και πύκνωσαν τη συγκοινωνία με την αγωνιούσα πόλη.
Το μεσημέρι της 3ης Σεπτεμβρίου τρία ατμόπλοια εισήλθαν με τη σειρά στο λιμάνι της Σμύρνης και αγκυροβόλησαν πολύ κοντά στην προβλήτα της Πούντας. … [Ένα από αυτά ήταν] το ίδιο εκείνο [ιαπωνικό] ατμόπλοιο. Επανερχόταν για τέταρτη φορά στο λιμάνι της Σμύρνης, και για τέταρτη φορά γέμιζε ως τα κατάρτια με απελπισμένο και πανικόβλητο κόσμο, που δόξαζε τον καπετάνιο και το πλήρωμα του ατμοπλοίου εκείνου που κατόρθωσε να σώσει τόσες ψυχές από το χωράφι του Τούρκου.» (Σπ. Κλαυδιανός, «Σκηνές φρίκης από την Μικρασιατική τραγωδία», Αθήνα 1930, σ. 176-177).
«Να οι Ιάπωνες – Οι 325 πρόσφυγες που έφθασαν από τη Σμύρνη με το ιαπωνικό ατμόπλοιο “Τοκέι Μαρού” αναφέρουν με ευγνωμοσύνη και δάκρυα την ευγενή και φιλάνθρωπη πρωτοβουλία που ανέλαβε για τη διάσωσή τους ο Ιάπωνας κυβερνήτης κ. Λου και οι αξιωματικοί του σκάφους. Παρά τις απαγορευτικές διατάξεις των Κεμαλικών για επιβίβαση προσφύγων σε πλοία, ο Ιάπωνας κυβερνήτης, που συγκινήθηκε από το θέαμα των σφαγών, έστειλε ατμακάτους με τις οποίες μετέφερε τα γυναικόπαιδα στο πλοίο του. Ενώ όμως είχε δοθεί το σύνθημα για να αποπλεύσει το πλοίο, κάποιοι αξιωματικοί του κεμαλικού επιτελείου αξίωσαν να παραδοθούν οι Έλληνες που είχαν επιβιβαστεί.
Ο κ. Λου αντιτάχθηκε έντονα στην αξίωση αυτή και δήλωσε αγανακτισμένος ότι απαξιούσε ν’ λάβει υπόψη οτιδήποτε προερχόταν από τους αρχηγούς ενός τέτοιου βάρβαρου συρφετού, και ότι δεν θα παρέδινε ούτε έναν πρόσφυγα, γιατί είχαν τεθεί υπό την προστασία της ιαπωνικής σημαίας. Τόνισε δε ότι δεν θα δίσταζε να προκαλέσει την επέμβαση της Ιαπωνικής Αρμοστείας στην Κωνσταντινούπολη, αν επιχειρούσαν να προσβάλουν τη σημαία του. Οι Κεμαλικοί, κατάπληκτοι από το έντονο ύφος του, αποχώρησαν, και έτσι σώθηκαν 325 Έλληνες από βέβαιο θάνατο.» (εφημ. Αθήναι, 4.9.1922. Αντίστοιχα δημοσιεύματα υπήρχαν και σε πολλές άλλες αθηναϊκές εφημερίδες στις 3 και 4.9.1922).
Στις 5 Σεπτεμβρίου, μια και το πέρα-δώθε προς και από τη Σμύρνη, αν και προσοδοφόρο, είχε καταστεί πια αρκετά επικίνδυνο, το «Tokei Maru» αποφάσισε να αλλάξει ρότα και να αποπλεύσει την Πέμπτη 8 Σεπτεμβρίου για την Αλεξάνδρεια (φωτ. 3). Το τι είδους εμπορεύματα θα μετέφερε μεταξύ άλλων προς τα εκεί, το αποκαλύπτουν τα δημοσιεύματα των επόμενων ημερών.
«Η υπόθεση της κατασχέσεως του ιαπωνικού Τοκέι Μαρού – Σχετικά με την κατάσχεση του αγκυροβολημένου στο λιμάνι του Πειραιά ατμοπλοίου “Τοκέι Μαρού”, έγιναν γνωστές οι παρακάτω λεπτομέρειες.
Το ατμόπλοιο, που προερχόταν από τη Σμύρνη, μετέφερε και πολύτιμο φορτίο αξίας συνολικά 200 χιλιάδων λιρών στερλινών, αποτελούμενο από 6 τόνους οπίου και 625 κιλά κοκαΐνης που προοριζόταν για την Αλεξάνδρεια και ανήκε σε δύο Αρμένιους εμπόρους της Σμύρνης. Μόλις κατέπλευσε το πλοίο οι Αρμένιοι έμποροι ζήτησαν να ξεφορτωθεί το φορτίο, όμως ο πλοίαρχος αρνήθηκε να το κάνει προβάλλοντας διάφορες δικαιολογίες.
Μπροστά στην άρνηση του πλοιάρχου, οι φορτωτές προέβησαν σε κατάλληλες ενέργειες και κατάφεραν να κατασχεθεί το ατμόπλοιο. Μετά από πλάγιες προσπάθειες του πλοιάρχου που αποσκοπούσαν στο να αποπλεύσει λαθραία το πλοίο, το ζήτημα κανονίστηκε τελικά με την παρέμβαση του Λιμεναρχείου. Οι έμποροι παρέλαβαν το φορτίο τους και το ατμόπλοιο αναχώρησε.» (εφημ. Αθήναι, 11.9.1922).
Το πρόσθετο φορτίο των περισσότερων από 6 τόνων ναρκωτικών ουσιών δικαιολογεί εν μέρει τη διαφορά ανάμεσα στον αριθμό των προσφύγων που μετέφερε το «Τοκέι Μαρού» από τη Σμύρνη στο πρώτο (1.600 πρόσφυγες) και στο τελευταίο (325 πρόσφυγες) ταξίδι του. Αναρωτιέται επίσης κανείς κατά πόσον η επιβίβαση των 325 προσφύγων στο πλοίο δεν αποτελούσε παρά μία κάλυψη για το υπόλοιπο φορτίο. Αν και την εποχή εκείνη οι ουσίες αυτές ήταν καθ’ όλα νόμιμες, η αξία τους, και κυρίως το ότι ανήκαν σε Αρμένιους και θα μπορούσαν να κατασχεθούν, ήταν ίσως ένας πρόσθετος λόγος που ο πλοίαρχος Λου εμφανίστηκε αρκετά επιθετικός στη συνομιλία του με τους Τούρκους προτού αποπλεύσει από τη Σμύρνη. Ό,τι και να συνέβη πάντως, μετά το ταξίδι του στην Αλεξάνδρεια το «Τοκέι Μαρού» δεν ξαναφάνηκε ποτέ σε τούτα τα νερά.
