Η Υπατία έζησε τον 4ο αι μ.Χ., σε μια πολύ δύσκολη εποχή για τον Ελληνισμό.
Από την εποχή του Κωνσταντίνου, με εξαίρεση τον Ιουλιανό το Φιλόσοφο, υπήρξε μια έντονη προσπάθεια των αυτοκρατόρων να επιβάλουν τον χριστιανισμό ως κυρίαρχη θρησκεία στην Ρωμαϊκή επικράτεια.
Η νέα θρησκεία ήρθε αντιμέτωπη με τις υπόλοιπες θρησκευτικές και φιλοσοφικές τάσεις που υπήρχαν μέσα στο ρωμαϊκό κράτος και περισσότερο με την ελληνική κοσμοθεωρία, σε όλες της τις εκφάνσεις της, όπως διαδόθηκε και επικράτησε στα Ελληνιστικά Βασίλεια.
Έτσι οι αυτοκράτορες με μια σειρά διατάξεων, προσπάθησαν να περιορίσουν τη λατρεία των Εθνικών και στη συνέχεια με μια πληθώρα νομοθετημάτων, να εξαλείψουν την αρχαία ελληνική θρησκεία, απαγορεύοντας τις θυσίες, καταστρέφοντας τους ναούς -κυρίως στην Ανατολή-, εξοντώνοντας τους εθνικούς πληθυσμούς -στον Ελλαδικό χώρο- και –φυσικότατα...- αρπάζοντας και αφαιρώντας τις περιουσίες τους.
Την εποχή αυτή ο αυτοκράτορας Ουάλης (364-378 μ.Χ.), με αφορμή την αποκάλυψη μιας υποτιθέμενης «συνωμοσίας» για την ανατροπή του από τους Εθνικούς, τους κατεδίωξε, στοχεύοντας κυρίως στον αφανισμό των δασκάλων.
Για λόγους αυτοπροστασίας, πολλοί Εθνικοί έκαψαν τα βιβλία και τις βιβλιοθήκες τους, αφού ήταν δυνατό να θεωρηθούν ότι κρύβουν μαγείες και επωδούς.
Τα θύματα των διωγμών ήταν πολλά, ενώ αρκετοί, για να αποφύγουν τυχόν τιμωρία τους, διέφευγαν έξω από τα όρια της αυτοκρατορίας.
Έτσι, το 391 μ.Χ. τερματίσθηκε και η λειτουργία του Αλεξανδρινού Μουσείου, με διάταγμα του Θεοδοσίου, το οποίο επέβαλε και την καταστροφή όλων των Εθνικών ναών της Αλεξάνδρειας.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό, στην Αλεξάνδρεια, το 392 μ.Χ. καταστράφηκε το Σεραπείο ένας από τους σημαντικότερους ναούς και βιβλιοθήκη της αυτοκρατορίας, από τον χριστιανικό όχλο, που καθοδηγείτο από τον πατριάρχη Θεόφιλο.
Η καταστροφή του Σεραπείου ήταν σημαντική γιατί κτίστηκε από τον Πτολεμαίο τον Α΄ και συμβόλιζε την συνύπαρξη και τον αλληλοσεβασμό των τριών σημαντικότερων πληθυσμιακών ομάδων της Αλεξάνδρειας, των Ελλήνων, των Αιγυπτίων και των Ιουδαίων.
Ο Βίος της Υπατίας
Η Υπατία γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια, την κοιτίδα του κοσμοπολιτισμού, το 370 μ.Χ..
Κόρη του Θέωνα, ενός πολύ σημαντικού λογίου, μαθηματικού και αστρονόμου, ο οποίος προΐστατο του Αλεξανδρινού Μουσείου.
Δίπλα στον πατέρα της, η Υπατία έλαβε εξαιρετική μόρφωση, την οποία ανέπτυξε και καλλιέργησε σε τέτοιο βαθμό, ώστε τελικά τον ξεπέρασε.
Η ίδια, συνέχισε το έργο του πατέρα της, διδάσκοντας φιλοσοφία, μαθηματικά και αστρονομία.
Η φήμη της εξαπλώθηκε πολύ γρήγορα, έχοντας ως αποτέλεσμα, να γεμίσει η Αλεξάνδρεια σπουδαστές, από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας, που ήλθαν για να σπουδάσουν φιλοσοφία.
Αργότερα μαθήτευσε στην Πλατωνική Ακαδημία στην Αθήνα, υπό τη Δ/νση του Πλούταρχου του Αθηναίου και της κόρης του Ασκληπιγένειας.
Ταξίδεψε και στην Ιταλία και πάντα εντυπωσίαζε όσους συναντούσε, με την ομορφιά της, τις γνώσεις και την εξυπνάδα της.
Την εποχή εκείνη υπήρχε διάκριση μεταξύ των νεοπλατωνικών σχολών της Αλεξάνδρειας και της Αθήνας.
Η απόκρυφη επιστήμη χαρακτήριζε περισσότερο τη Σχολή της Αθήνας, αλλά για τους Χριστιανούς, όλοι οι Πλατωνιστές ήταν επικίνδυνοι μάγοι και αιρετικοί.
Οι νεοπλατωνικοί ήταν ασκητικοί και παρέπεμπαν στον Πυθαγορισμό και η Υπατία τηρούσε πιστά αυτές τις αρχές, αλλά δεν απαιτούσε από τους μαθητές της, που ήταν διαφόρων θρησκειών, ανάλογους περιορισμούς.
Όπως κάθε φιλόσοφος της αρχαιότητας, έτσι και η Υπατία προσπαθούσε να βοηθήσει τους μαθητές της να αντιληφθούν την πραγματική ομορφιά της ζωής και την αληθινή γνώση.
Όταν επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια έγινε δασκάλα της Αστρονομίας, των Μαθηματικών και της Φιλοσοφίας.
Το Μουσείο είχε κλείσει και η Αλεξάνδρεια τώρα είχε χωριστά σχολεία για τους Εθνικούς, τους Εβραίους και τους Χριστιανούς.
Ωστόσο, η Υπατία δίδασκε σε ανθρώπους κάθε θρησκείας και μετά τον πατέρα της, ανέλαβε μια Έδρα Φιλοσοφίας στην πόλη.
Σύμφωνα με το λεξικό Σούδα:
«ήταν επίσημα διορισμένη να ερμηνεύει το δόγμα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και άλλων Ελλήνων φιλοσόφων».
Πολλοί μαθητές, αλλά και διανοούμενοι, ερχόταν στην Αλεξάνδρεια ειδικά για να παρακολουθήσουν τις δικές της διαλέξεις.
Με την πνευματική της κατάρτιση, τη ρητορική της δεινότητα, την πολύπλευρη προσωπικότητά της και την ηθική της οντότητα η Υπατία κέρδισε την εκτίμηση και τον σεβασμό του λαού της Αλεξάνδρειας, καθώς και των αλεξανδρινών πολιτικών, οι οποίοι την επισκέπτονταν όταν αναλάμβαναν τα καθήκοντά τους.
Καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής της αποτέλεσε πρότυπο ηθικής, σύνεσης και σοφίας.
Στην ιστορία του πολιτισμού καταγράφτηκε ως η πρώτη γυναίκα που δίδαξε δημόσια και μάλιστα στο επιστημονικό πεδίο της υψηλής θετικής διανόησης, συμβολίζοντας την ελευθερία της σκέψης και του λόγου.
Το έργο της Υπατίας
Τα περισσότερα από τα γραπτά της Υπατίας ξεκίνησαν σαν σημειώσεις για τους μαθητές της.
Κανένα έργο της δεν έχει διασωθεί ολοκληρωμένο, αν και είναι πιθανό τμήματα του έργου της να έχουν ενσωματωθεί στις εκτενείς πραγματείες του Θέωνα.
Μερικές πληροφορίες για τα επιτεύγματά της προέρχονται από γράμματα του μαθητή και φίλου της Συνέσιου του Κυρηναίου, που αργότερα έγινε ο πλούσιος και ισχυρός Επίσκοπος της Πτολεμαϊδας.
Η Υπατία έγραψε σχόλια στην:
«Αριθμητική του Διόφαντου του Αλεξανδρινού», σε 13 βιβλία.
Ο Διόφαντος υπήρξε ο πατέρας της Αριθμητικής.
Τα σχόλια της Υπατίας περιελάμβαναν εναλλακτικές λύσεις και πολλά νέα προβλήματα, που προέκυπταν από τα χειρόγραφα του.
Η Υπατία έγραψε επίσης μια διατριβή:
«Περί των Κωνικών του Απολλώνιου του Περγαίου», σε 8 βιβλία.
Μετά το θάνατό της, οι κωνικές τομές αγνοήθηκαν, μέχρι τις αρχές του 17ου αι. μ.Χ. όταν οι μαθηματικοί και φυσικοί συνειδητοποίησαν ότι πολλά φυσικά φαινόμενα, όπως οι τροχιές πλανητών, περιγραφόταν με τον καλύτερο τρόπο, με τις καμπύλες που προκύπτουν από κωνικές τομές.
Ο Θέωνας, ο πατέρας της Υπατίας, αναθεώρησε και εξέλιξε τα «Στοιχεία της γεωμετρίας» του Ευκλείδη και είναι η δική του έκδοση που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα.
Πιθανότατα η Υπατία εργάσθηκε μαζί του σε αυτή την αναθεώρηση.
Αργότερα έγραψε μαζί του τουλάχιστον μία διατριβή για τον Ευκλείδη, καθώς επίσης και μια εργασία για τον Πτολεμαίο.
Ο Πτολεμαίος είχε συστηματοποιήσει όλη τη σύγχρονη μαθηματική και αστρονομική γνώση σε ένα έργο 13 βιβλίων, το οποίο ονόμασε:
«Μαθηματική Πραγματεία» και το οποίο υιοθέτησαν και διέσωσαν οι Άραβες, ως Αλμαγέστη (Almagest / ‘’Μέγα Βιβλίο").
Οι πίνακες της Υπατίας για τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων, ο Αστρονομικός Κανών, ίσως ήταν μέρος των σχολίων του Θέωνα στον Πτολεμαίο, ή ήταν ξεχωριστό έργο.
Εκτός από τη Φιλοσοφία, τα Μαθηματικά και την Αστρονομία, η Υπατία ενδιαφερόταν για τη μηχανική και την πρακτική τεχνολογία.
Τα γράμματα του Συνέσιου περιέχουν σχέδια για αρκετά επιστημονικά όργανα, περιλαμβάνοντας έναν αστρολάβο (που χρησιμοποιούνταν για τη μέτρηση των θέσεων των άστρων, των πλανητών και του ήλιου και για τον υπολογισμό της ώρας και του ανερχόμενου ζωδίου, του ζωδιακού κύκλου).
Η Υπατία ανέπτυξε ακόμα μια συσκευή για τη διύλιση του νερού, ένα όργανο για τη μέτρηση της στάθμης του νερού και ένα διαβαθμισμένο υδρόμετρο από μπρούτζο, για τη μέτρηση της ειδικής βαρύτητας (πυκνότητας) ενός υγρού.
Για δεκαπέντε αιώνες, η Υπατία θεωρήθηκε ότι υπήρξε η μοναδική γυναίκα επιστήμονας στην ιστορία. Ακόμα και σήμερα, συχνά, είναι η μόνη γυναίκα που αναφέρεται στην ιστορία των Μαθηματικών και της Αστρονομίας.
Υπήρξε ο τελευταίος Έλληνας Εθνικός επιστήμονας του δυτικού κόσμου και ο θάνατός της συνέπεσε με το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Από τότε δεν υπήρξαν σημαντικές πρόοδοι στα Μαθηματικά, την Αστρονομία και τη Φυσική σε όλη τη Δύση για άλλα 1000 χρόνια, γιατί ακολούθησε ο χριστιανικός μεσαίωνας «πίστευε και μη ερεύνα»...
Ο τραγικός θάνατος – δολοφονία της Υπατίας
Κατά την περίοδο 412-415 μ.Χ, αυτοκρατορικός έπαρχος της Αιγύπτου ήταν ο χριστιανός Ορέστης, ο οποίος όπως και άλλοι πολιτικοί, επισκεπτόταν την Υπατία για να την συμβουλευτεί για θέματα πολιτείας, αλλά και για να παρακολουθήσει τα μαθήματά της.
Μεταξύ τους είχε αναπτυχθεί μια τρυφερή φιλία.
Την ίδια εποχή, στο πατριαρχικό θρόνο της Αλεξάνδρειας, ο Κύριλλος, διαδέχθηκε τον αποβιώσαντα Θεόφιλο, ο οποίος Κύριλλος αμέσως άρχισε έναν φονταμενταλιστικό «αγώνα» μισαλλοδοξίας δήθεν για την «καθαρότητα της πίστης»...
Όμως όπως όλοι σας εύλογα καταλαβαίνετε, το κυρίως και ουσιαστικό κίνητρο του Κύριλλου και των χριστιανών δεν ήταν η «καθαρότητα της πίστης», αλλά ήταν η εποφαλμίαση και η επιβουλευτικότητα επί του πλιάτσικου, της αρπαγής και των δημεύσεων των περιουσιών των Εβραίων και των εθνικών της Αλεξάνδρειας από τους χριστιανούς, - ότι ακριβώς δηλαδή κάνανε οι Έλληνες δωσίλογοι και οι Ταγματασφαλίτες σε συνέργεια και συνεργασία με τους Γερμανούς Ναζί, με τις περιουσίες των Εβραίων της Θεσσαλονίκης στην κατοχή... -, διώκοντας από την πόλη όλους τους «μη χριστιανούς» και αρπάζοντας τις περιουσίες τους.
Πρώτα θύματα αυτής της τακτικής του ήταν οι Νοβατιανοί και κατόπιν η εβραϊκή κοινότητα της Αλεξάνδρειας.
Μεγάλη εχθρότητα αναπτύχθηκε μεταξύ του Κυρίλλου και του Ορέστη, κυρίως όταν ο Κύριλλος έστρεψε την προσοχή του στο να ‘’καθαρίσει’’ την πόλη από τους Πλατωνιστές.
Έτσι, η Υπατία υπήρξε το ‘’επίκεντρο’’ της έντασης μεταξύ χριστιανών και εθνικών (μη χριστιανών), οι οποίες διαμάχες ταλαιπώρησαν αρκετά την Αλεξάνδρεια εκείνη την περίοδο.
Ο Ορέστης αντέδρασε και ορισμένοι μοναχοί υπό την παρότρυνση του Κυρίλλου αποπειράθηκαν να τον δολοφονήσουν, τραυματίζοντάς τον στο κεφάλι.
Η σύγχρονη ακαδημαϊκή ιστορική έρευνα είναι ξεκάθαρη στη θέση της, ότι η άγρια δολοφονία της Αλεξανδρινής φιλοσόφου από τον χριστιανικό όχλο ευνοήθηκε από την στάση του πατριάρχη Κυρίλλου Αλεξανδρείας, ο οποίος φέρει ενοχή για την επαίσχυντη αυτή πράξη.
Ο Κύριλλος αποτέλεσε την αιτία του τραγικού θανάτου της Υπατίας, φανατίζοντας το χριστιανικό όχλο εναντίον της και κατηγορώντας την για μαγεία και είναι γεγονός ότι η Υπατία έπεσε θύμα του φονταμενταλισμού, της μισαλλοδοξίας και του θρησκευτικού φανατισμού που καλλιεργούσαν οι περί του Κυρίλλου χριστιανικοί εκκλησιαστικοί κύκλοι της Αλεξάνδρειας.
Άλλωστε, ήταν τελικά οι άνθρωποι του Κυρίλλου αυτοί που διέβαλαν τη νεο-πλατωνική φιλόσοφο στον αμόρφωτο και φανατισμένα μισαλλόδοξο χριστιανικό όχλο, παρουσιάζοντας την ως μια «παγανίστρια μάγισσα», κατηγορώντας την για «άσκηση μαύρης μαγείας» μιας και η Υπατία αποτελούσε σύμβολο της μάθησης και της επιστήμης, οι οποίες την εποχή εκείνη ταυτίζονταν ευρέως από τους Χριστιανούς με την ειδωλολατρία και την μαγεία, δηλαδή προβαίνοντας σε μια πρωταρχική σπίλωση και αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε «δολοφονία χαρακτήρων», πριν να τελεσθεί η ουσιαστική της δολοφονία από τον εντεταλμένα μισαλλόδοξα φανατισμένο χριστιανικό όχλο.
Την άνοιξη στις 8 Μαρτίου του 415 μ.Χ., ενώ η Υπατία επέστρεφε στην κατοικία της, μετά από τον συνηθισμένο περίπατό της στην πόλη, μια ομάδα παραβολάνων (ομάδα νεαρών που λειτουργούσαν ως στρατιωτικό σώμα του Πατριάρχη) με επικεφαλής τους τον κληρικό Πέτρο, μαζί με τον φανατισμένο χριστιανικό όχλο της εποχής της, την έσυραν στην εκκλησία Καισάρειον, όπου ξέσχισαν τα ρούχα της, την έγδυσαν, την έγδαραν ζωντανή με κοφτερά όστρακα και κομμάτιασαν το σώμα της.
Έπειτα, αφού έσυραν τα κομμάτια της σε ολόκληρη την πόλη, διαπομπεύοντας τα, τα κάψανε στην πυρά έξω από την Αλεξάνδρεια, στην θέση Κίναρον.
Ο φόνος της Υπατίας περιγράφεται στα γραπτά του ιστορικού του 5ου αι. Σωκράτη του Σχολαστικού και του Φιλοστόργιου:
“Ην τις γυνὴ ἐν τῇ Ἀλεξανδρείᾳ͵ τοὔνομα Ὑπατία• αὕτη Θέωνος μὲν τοῦ φιλοσόφου θυγάτηρ ἦν• ἐπὶ τοσοῦτον δὲ προὔβη παιδείας͵ ὡς ὑπερακοντίσαι τοὺς κατ΄ αὐτὴν φιλοσόφους͵ τὴν δὲ Πλατωνικὴν ἀπὸ Πλωτίνου καταγομένην διατριβὴν διαδέξασθαι͵ καὶ πάντα τὰ φιλόσοφα μαθήματα τοῖς βουλομένοις ἐκτίθεσθαι• διὸ καὶ οἱ πανταχόθεν φιλοσοφεῖν βουλόμενοι κατέτρεχον παρ΄ αὐτήν. Διὰ τὴν προσοῦσαν αὐτῇ ἐκ τῆς παιδεύσεως σεμνὴν παρρησίαν καὶ τοῖς ἄρχουσι σωφρόνως εἰς πρόσωπον ἤρχετο• καὶ οὐκ ἦν τις αἰσχύνη ἐν μέσῳ ἀνδρῶν παρεῖναι αὐτήν• πάντες γὰρ δι΄ ὑπερβάλλουσαν σωφροσύνην πλέον αὐτὴν ᾐδοῦντο καὶ κατεπλήττοντο. Κατὰ δὴ ταύτης τότε ὁ φθόνος ὡπλίσατο• ἐπεὶ γὰρ συνετύγχανε συχνότερον τῷ Ὀρέστῃ͵ διαβολὴν τοῦτ΄ ἐκίνησε κατ΄ αὐτῆς παρὰ τῷ τῆς ἐκκλησίας λαῷ͵ ὡς ἄρα εἴη αὕτη ἡ μὴ συγχωροῦσα τὸν Ὀρέστην εἰς φιλίαν τῷ ἐπισκόπῳ συμβῆναι. Καὶ δὴ συμφρονήσαντες ἄνδρες τὸ φρόνημα ἔνθερμοι͵ ὧν ἡγεῖτο Πέτρος τις ἀναγνώστης͵ ἐπιτηροῦσι τὴν ἄνθρωπον ἐπανιοῦσαν ἐπὶ οἰκίαν ποθέν• καὶ ἐκ τοῦ δίφρου ἐκβαλόντες͵ ἐπὶ τὴν ἐκκλησίαν ᾗ ἐπώνυμον Καισάριον συνέλκουσιν͵ ἀποδύσαντές τε τὴν ἐσθῆτα ὀστράκοις ἀνεῖλον• καὶ μεληδὸν διασπάσαντες͵ ἐπὶ τὸν καλούμενον Κιναρῶνα τὰ μέλη συνάραντες πυρὶ κατηνάλωσαν. Τοῦτο οὐ μικρὸν μῶμον Κυρίλλῳ καὶ τῇ Ἀλεξανδρέων ἐκκλησίᾳ εἰργάσατο• ἀλλότριον γὰρ παντελῶς τῶν φρονούντων τὰ Χριστοῦ φόνοι καὶ μάχαι καὶ τὰ τούτοις παραπλήσια. Καὶ ταῦτα πέπρακται τῷ τετάρτῳ ἔτει τῆς Κυρίλλου ἐπισκοπῆς͵ ἐν ὑπατείᾳ Ὁνωρίου τὸ δέκατον͵ καὶ Θεοδοσίου τὸ ἕκτον͵ ἐν μηνὶ Μαρτίῳ͵ νηστειῶν οὐσῶν”
(Σωκράτης ο Σχολαστικός “Εκκλησιαστική Ιστορία”, βιβλίο Ζ΄, κεφάλαιο 15).
Το ειδεχθές έγκλημα οδήγησε στη φυγή πολλούς λόγιους και επιστήμονες.
Ήταν η αρχή του τέλους της Αλεξάνδρειας, ως φάρου της γνώσης στον ύστερο αρχαίο κόσμο.
Ο Ορέστης ξεκίνησε αμέσως έρευνες για το θάνατο της αγαπημένης του φίλης, οι οποίες κάθε φορά, μυστηριωδώς σταματούσαν λόγω… ‘’έλλειψης στοιχείων’’.
Αργότερα, παραιτήθηκε και έφυγε από την Αλεξάνδρεια.
Ο Κύριλλος ισχυριζόταν ότι η Υπατία ήταν ζωντανή και μάλιστα ότι ζούσε στην Αθήνα. Ανακηρύχθηκε άγιος από τη Ορθόδοξη και Δυτική χριστιανική εκκλησία.
Αναφορές στην Υπατία
• Πέρα από τη μαρτυρία του Σωκράτη του Σχολαστικού που προαναφέρθηκε, οι διαθέσιμες πηγές που αναφέρονται στην Υπατία είναι:
• Οι (συνολικά 159) επιστολές του μαθητή της Υπατίας Συνέσιου του Κυρηναίου, επτά από τις οποίες απευθύνονται προσωπικά στη φιλόσοφο.
Το υλικό αυτό παρέχει ανεκτίμητες πληροφορίες για τη ζωή, τη σκέψη και το έργο της Υπατίας και του κύκλου των μαθητών της.
• Ο Βίος του Ισιδώρου, που γράφτηκε (μεταξύ του 480 και του 495 μ.Χ.) από τον μαθητή του, τον Δαμάσκιο τον Δαμασκηνό ή Διάδοχο, τελευταίο Σχολάρχη της νεοπλατωνικής σχολής των Αθηνών.
Το έργο, που διασώθηκε χάρη στον πατριάρχη Φώτιο, είναι καταρχήν ευνοϊκά διακείμενο προς την Υπατία (ο Δαμάσκιος την χαρακτηρίζει ως “γεωμέτρη”), πλην όμως θέτει υπό αμφισβήτηση τις ικανότητές της ως φιλοσόφου και όλως παραδόξως, της αποδίδει την ιδιότητα της συζύγου του δασκάλου του, του Ισίδωρου, έστω κι αν, κατά τον Δαμάσκιο, επρόκειτο για “λευκό” γάμο (σε κάθε περίπτωση ο γάμος αυτός θεωρείται απίθανος, μια και ο Ισίδωρος γεννήθηκε μάλλον μετά τον θάνατο της Υπατίας).
• Το Χρονικό του Ιωάννη, επισκόπου Νικίου, στην Αίγυπτο (τέλος 7ου αιώνα μ.Χ.), το οποίο υποστηρίζει σαφώς τον Κύριλλο και επικροτεί τη δολοφονία, χαρακτηρίζοντας την Υπατία ως «μάγισσα», λόγω της ενασχόλησής της με την αστρονομία.
• Το βυζαντινό λεξικό που είναι γνωστό με το όνομα Σούδα ή Σουΐδα (10ος αι.): οι, σαφώς θετικές για τη φιλόσοφο, αναφορές στην Υπατία πρέπει να είχαν ως βασική πηγή το έργο του Δαμάσκιου.
• Στο Βυζάντιο, όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, η εικόνα της Υπατίας είναι αυτή, της γυναίκας που συμβολίζει την ηθική και το μέτρο. Δεν είναι τυχαίο που ο ιστορικός και λόγιος Νικηφόρος Γρηγοράς (1295-1360 μ.Χ.) χαρακτηρίζει την αυτοκράτειρα Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα, σύζυγο του Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα και του Ρωμανού Δ΄ Διογένη, ως «δεύτερη Υπατία», προκειμένου να εξάρει την καλλιέργειά της.
• Όσο για την Αναγέννηση, με το πνεύμα λατρείας προς την ελληνική αρχαιότητα, θα ήταν δύσκολο να ξεχάσει εντελώς την Υπατία.
Στο διάσημο πίνακα: “Η Σχολή των Αθηνών” ο Ραφαήλ απεικόνισε μεταξύ των μεγάλων σοφών της Αρχαιότητας και την Υπατία.
Για πολλούς, όμως, το πρόσωπο που αποδίδεται στην Υπατία είναι ο Φραντσέσκο Μαρία ντέλλε Ρόβερε, ανιψιός του πάπα Ιουλίου Β΄ και μετέπειτα δούκας του Ούρμπινο.
Η παράδοση λέει ότι όταν ο Ραφαήλ παρουσίασε το έργο του και εξηγώντας τα εικονιζόμενα πρόσωπα, έκανε λόγο για την Υπατία, κάποιος από τους παριστάμενους καρδιναλίους παρατήρησε ότι καλό θα ήταν να «σβηστεί» από το έργο ένα πρόσωπο που θα μπορούσε να προκαλέσει δυσάρεστους για την Εκκλησία συνειρμούς.
Οπότε κι ο Ραφαήλ «μεταμόρφωσε» την Υπατία σε παπικό ανιψιό!
• Αργότερα, η ιστορία της Υπατίας έγινε για ακόμα μία φορά, αντικείμενο ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, που άγγιζε το φανατισμό.
Η έκδοση του βιβλίου του Αγγλό-ϊρλανδού John Toland, στο Λονδίνο το 1720, με το λεπτομερή, για το περιεχόμενο, τίτλο:
“Hypatia, or the History of a Most Beautiful, Most Virtuous, Most Learned and in Every Way Accomplished Lady; Who was Torn to Pieces by the Clergy of Alexandria, to Gratify the Pride, Emulation and Cruelty of the Archbishop, Commonly but Undeservedly Titled St. Cyril“, τάραξε τα νερά της Ευρωπαϊκής διανόησης.
Ο Toland ανατράφηκε ως καθολικός, ασπάστηκε στη συνέχεια τον προτεσταντισμό και, κατά τις πνευματικές του αναζητήσεις, προσέγγισε τις ιδέες του ντεϊσμού.
Απάντηση στις ιδέες του Toland θα δώσει, σε εντελώς ανάλογο ύφος, το βιβλίο του Tomas Lewis:
“The History of Hypatia, a Most Impudent School Mistress. In Defense of Saint Cyril and the Alexandrian Clergy from the Aspersions of Mr. Toland” (Λονδίνο 1721).
• Τη σκυτάλη παίρνει στη συνέχεια ο γαλλικός Διαφωτισμός, ο οποίος, του Βολταίρου προεξάρχοντος, παρουσιάζει την Υπατία ως προσωποποίηση της καλλιέργειας, της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας και της ελευθερίας του πνεύματος, σε αντίθεση, φυσικά, με τη στάση της Εκκλησίας.
“Ο Λόγος και η Ελευθερία δολοφονήθηκαν από τους κεκαρμένους μπράβους του Κύριλλου, τους οποίους ακολουθούσε όχλος φανατικών”
(Βολταίρος “Examen important de Milord Bolingbroke ou le tombeau du fanatisme écrit vers la fin de 1736“, Παρίσι 1738, σ. 185).
• Στο βιβλίο του Γάλλου ιστορικού Μωρίς Σαρτρ “Histoires Grecques” (collection L’ Univers Historique, εκδόσεις Seuil, Παρίσι 2006, ιστορία αριθ. 43 – και τελευταία του βιβλίου - ”La mort d’ Hypatie ou Rester païen dans un monde chrétien”, σελ. 437-447, ένα κείμενο που αποτελεί ελαφρώς τροποποιημένη έκδοση άρθρου το οποίο πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό εκλαΐκευσης της Ιστορίας L’ Histoire, αριθ. 306, Φεβρουάριος 2006, σελ. 72-76, στη σελ. 438-439 αναφέρει:
“η ιστορία της Υπατίας ξέφυγε του πεδίου μελέτης των ιστορικών, πριν καν βρεθεί σ’ αυτό, ενώ το ιδεολογικό διακύβευμα, που εδώ και σχεδόν τρεις αιώνες, συνέδεε ο καθένας με το όνομά της, συσκότισε κατά κάποιο τρόπο την πραγματικότητα. Εντούτοις, παρά τις αβεβαιότητες που χαρακτηρίζουν τις πηγές, είναι δυνατό να κατανοήσουμε καλύτερα τόσο το ιστορικό πρόσωπο της Υπατίας όσο και τις συνθήκες του θανάτου της.
Στοιχείο που ουδόλως αναιρεί το ενδιαφέρον που παρουσιάζει το ιστορικό πρόσωπο και το τραγικό τέλος του, μολονότι πρέπει προφανώς να του αποδώσουμε διαφορετική σημασία από αυτήν που φαντάζονταν οι πρώτοι θαυμαστές του”.
Πηγές – Βιβλιογραφία
΄Ιστορικά Θέματα΄, τεύχος 23, Νοέμβριος 2003, σελ. 8
Maria Dzielska «Υπατία η Αλεξανδρινή» εκδόσεις Ενάλιος.
http://www.ellinikoarxeio.com/2010/06/370-415-hypatia-from-alexandria_0…
Paul Κroh ‘Λεξικό αρχαίων συγγραφέων (ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΛΑΤΙΝΩΝ), μετάφραση Δ. Λυπουρλής - Λ. Τρομάρας, UNIVERCITY STUDIO PRESS, 1996
Bryan J. Whitfield, The Beauty of Reasoning: A Reexamination of Hypatia of Alexandra (The Mathematics Educator 6)
Michael A. B. Deakin (Hypatia and Her Mathematics), The American Mathematical Monthly, March 1994, Volume 101, Number 3, pp. 234–243.
Το 2009 κυκλοφόρησε η ταινία ‘’Agora’’ του Alejandro Amenábar, στην οποία ταινία το story tale βασίστηκε στην ιστορία της Αλεξανδρινής φιλοσόφου...
Εικονιζόμενος Πίνακας ζωγραφικής:
Hypatia του Charles William Mitchell, λάδι σε καμβά (1885)
